Trụ sở Ty Công an Tuyên Quang trong những ngày đầu thành lập
Ngày 03/02/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, đánh dấu bước ngoặt lịch sử của cách mạng nước ta. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, trong những năm 1930 - 1931 làn sóng đấu tranh của Nhân dân Việt Nam dâng lên mạnh mẽ với đỉnh cao là Xô Viết - Nghệ Tĩnh, tới năm 1935, cơ sở của Đảng đã được xây dựng ở hầu khắp các thành phố, thị xã lớn. Tháng 6/1937 đồng chí Hoàng Văn Lịch (tức Hai Cao) được Đảng cử đến hoạt động cách mạng tại tỉnh Tuyên Quang; đồng chí đã nhanh chóng tuyên truyền, giác ngộ, xây dựng cơ sở trong công nhân mỏ than; năm 1938, tổ chức Đoàn thanh niên dân chủ thị xã Tuyên Quang ra đời, tiếp đó là các tổ chức quần chúng khác như: Công hội đỏ, Hội ái hữu thợ thuyền… cùng được thành lập. Phong trào công nhân ở khu vực thị xã Tuyên Quang được khơi dậy và đấu tranh chống thực dân Pháp diễn ra với nhiều hình thức phong phú.
Mặc dù phong trào đấu tranh của Nhân dân thị xã đã phát triển, cơ sở quần chúng được mở rộng song chưa có tổ chức cộng sản lãnh đạo trực tiếp và thống nhất, nắm vững chủ trương của Trung ương Đảng, đánh giá đúng thực trạng và yêu cầu cấp bách của phong trào cách mạng tại Tuyên Quang, Xứ ủy Bắc Kỳ đã quyết định thành lập chi bộ Đảng ở Tuyên Quang để trực tiếp chịu trách nhiệm lãnh đạo phong trào cách mạng.
Ngày 20/3/1940, lễ thành lập Chi bộ Mỏ Than được tiến hành. Chi bộ gồm có 7 đảng viên do đồng chí Vũ Mùi làm Bí thư. Sau khi Chi bộ Mỏ Than được thành lập, tháng 4/1940 chi bộ đã tổ chức thành lập Đội tự vệ Mỏ Than - Tiền thân của lực lượng vũ trang sau này, làm nhiệm vụ bảo vệ tổ chức Đảng và hỗ trợ phong trào quần chúng.
Ngay sau khi ra đời, chi bộ đã trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng phát triển mạnh mẽ ở hầu hết các huyện trên địa bàn tỉnh, bọn Nhật và tay sai tỏ ra hết sức hoang mang, tìm cách chống phá ở những nơi mà chúng còn kiểm soát được. Để bảo vệ phong trào cách mạng, trừng trị bọn tay sai phản động, đòi hỏi phải có một lực lượng chuyên môn để điều tra, đối phó với những hoạt động của địch, trước tình hình đó khoảng giữa tháng 5/1945, tại xóm Cổ Ngựa, xã An Tường, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang (nay là phường An Tường, tỉnh Tuyên Quang) Đội trinh sát võ trang trừ gian (gọi tắt là Đội trừ gian) được thành lập, gồm 06 đồng chí, do đồng chí Nguyễn Trịnh Nam làm Trưởng ban; đồng chí Song Hào, Bí thư phân khu ủy Nguyễn Huệ chỉ định và giao cho đồng chí Tạ Xuân Thu, phụ trách đội. Từ tháng 5 đến tháng 8/1945 hoạt động chủ yếu của Đội trừ gian là thu thập tin tức về hoạt động của phát xít Nhật, đấu tranh chống mật thám Nhật, trừng trị bọn ác ôn thân phát xít Nhật chống phá cách mạng, gây tội ác với Nhân dân, thành tích nổi bật của Đội trừ gian là bắt được hai tên Việt gian, phá vỡ âm mưu lập tổ chức phản động làm tay sai cho Nhật, sử dụng nội gián lấy được bản danh sách của Sở Mật thám Nhật ghi tên những người mà chúng nghi là người của Việt Minh để theo dõi, hãm hại; trên cơ sở bản danh sách này, cấp trên kịp thời có chủ trương đối phó, bảo vệ cán bộ và cơ sở cách mạng.
Ngày 24/8/1945, Đội Trừ gian đổi tên thành Ban Trừ gian và ra hoạt động công khai, khi thành lập Ban có 12 nhân viên, hoạt động dưới sự chỉ đạo của Tỉnh bộ Việt Minh, trụ sở đầu tiên của Ban đóng tại dinh thự của viên tuần phủ Tuyên Quang, có nhiệm vụ trấn áp các đối tượng phản động, tay sai, đặc vụ Tưởng Giới Thạch. Tháng 12/1945 Ban Trừ gian đổi thành Ty Liêm phóng, với 3 bộ phận là Ban Tư pháp, Ban Trinh sát và Văn phòng. Tháng 7/1946 theo Sắc lệnh 23-SL của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Tuyên Quang tiến hành hợp nhất Ty Liêm phóng và Ty Cảnh sát thành Ty Công an; tổ chức của Ty Công an Tuyên Quang gồm: Văn phòng, Ban Tư pháp chính trị, Ban trinh sát, Ban trật tự và 6 trinh sát viên bố trí tại Ủy ban hành chính 6 huyện.
Kể từ khi thành lập Đội trừ gian (tháng 5/1945) sau đổi thành Ban trừ gian (tháng 8/1945), Ty Liêm phóng (tháng 12/1945), sau đó là Ty Công an Tuyên Quang (7/1946) với bộ máy tổ chức đơn giản, trình độ nghiệp vụ còn nhiều hạn chế, vừa thiếu, vừa yếu; tuy nhiên, Công an Tuyên Quang đã phát huy cao nhất tinh thần, ý chí quyết tâm, tập hợp sức mạnh đoàn kết, không ngừng xây dựng, chiến đấu và từng bước trưởng thành về mọi mặt, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ bảo vệ Đảng, chính quyền cách mạng, vừa chiến đấu, vừa rèn luyện về nghiệp vụ, tích lũy kinh nghiệm, trình độ tạo tiền đề cơ bản về chất cũng như tinh thần chuẩn bị bước vào cuộc kháng chiến mới gay go, phức tạp chống thực dân Pháp xâm lược.
Thực hiện: Chẩu Diệm
